Słowa kluczowe
wsparcie
szkoła
zaburzenia lękowe
Abstrakt
Zaburzenia lękowe stanowią najczęściej występującą grupę zaburzeń psychicznych wśród dzieci i młodzieży, a ich rozpowszechnienie systematycznie wzrasta. Już w okresie adolescencji mogą one przybierać ciężki, złożony i przewlekły charakter, prowadząc do znaczących trudności w funkcjonowaniu rodzinnym, szkolnym i społecznym, zwiększając ponadto ryzyko pojawienia się innych problemów w zakresie zdrowia psychicznego i somatycznego. Dlatego tak istotne jest, aby dziecko jak najwcześniej zostało otoczone opieką i otrzymało odpowiednie wsparcie. Szkoła jest jednym z najważniejszych miejsc, w których mogą zostać zauważone pierwsze objawy zaburzeń lękowych. Nauczyciele, pedagodzy i psychologowie szkolni, jako jedni z pierwszych, mają szansę na ich wczesne rozpoznanie oraz inicjowanie działań wspierających. W niniejszej publikacji przedstawiono najczęściej diagnozowane wśród dzieci i młodzieży zaburzenia lękowe oraz nakreślono niektóre z możliwych strategii interwencyjnych szkoły zmierzających do stworzenia optymalnego środowiska dla ucznia doświadczającego lęku. Wśród form wsparcia przywołane zostały m.in.: treningi uważności (mindfulness), tutoring rówieśniczy, profilaktyczne programy rozwijające umiejętności radzenia sobie ze stresem i wzmacniające odporność psychiczną, działania sprzyjające budowaniu atmosfery bezpieczeństwa, odpowiednie przygotowanie nauczycieli do wstępnej diagnozy ucznia z zaburzeniami lękowymi, indywidualizacja procesu kształcenia, czy też angażowanie rodziny w proces interwencyjny. Poza możliwościami wspierania ucznia z zaburzeniami lękowymi wskazane zostały także niektóre z trudności, z jakimi szkoła może się mierzyć w realizacji zadań w tym zakresie.
Bibliografia
Barlow, D. H., Ellard, K. K., Fairholme, C. P., Farchione, T. J., Boisseau, C. L., Allen, L. B., Ehrenreich-May, J. T. (2020). Transdiagnostyczna terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń emocjonalnych. Ujednolicony protokół leczenia. Podręcznik terapeuty. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Beck, J. S. (2005). Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bodden, D. H., Dirksen, C. D., Bögels, S. M. (2008). Societal burden of clinically anxious youth referred for treatment: A cost-of-illness study. Journal of Abnormal Child Psychology, 36(4), 487–497. https://doi.org/10.1007/s10802-007-9194-4
Bourne, J.E. (2011). Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bowlby, J. (1987). Attachment and the therapeutic process. Madison, CT: International Universities Press.
Brackett, M. A., Rivers, S. E. (2014). Transforming students’ lives with social and emotional learning. In: R. Pekrun, L. Linnenbrink-Garcia (eds.), International handbook on emotions in education (pp. 368–388). New York, NY: Routledge.
Brown, K. W., Creswell, J., Ryan, R. (2015). Handbook of mindfulness: Theory, research, and practice. New York, NY: Guilford Publications.
Brzezińska, A. I. (2012). Tutoring w edukacji: Kaprys, konieczność czy szansa rozwoju dla ucznia i nauczyciela? In: J. Iwański (eds.), Tutoring młodych uchodźców (pp. 39–63). Warszawa: Stowarzyszenie Praktyków Kultury.
Brzezińska, A. I., Appelt, K. (2013). Tutoring nauczycielski – tutoring rówieśniczy: aspekty etyczne. Forum Oświatowe, 2(49), 13–29. https://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/39
Brzezińska, A. I., Rycielska, L. (2009). Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela. In: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski, A. Zembrzuska (eds.), Tutoring w szkole: między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (pp. 19–29). Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej.
Bryńska, A. (2016). Psychoterapia behawioralno-poznawcza dzieci i młodzieży. In: I. Namysłowska (eds.), Psychiatria dzieci i młodzieży (pp. 515–542). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Butcher, J. N., Hooley, J. M., Mineka, S. (2020). Psychologia zaburzeń. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Centrum Pozytywnej Edukacji. (2025). Przyjaciele Zippiego. https://www.pozytywnaedukacja.pl/programy/przyjaciele-zippiego/o-programie
Chen, J., Sang, G., Zhang, Y., Jiang, A. (2021). Intervention effect of the integration model on negative emotions of adolescents during the outbreak of coronavirus disease 2019. Psychiatria Danubina, 33(1), 86–94. https://doi.org/10.24869/psyd.2021.86
Ćwiklińska-Zaborowicz, A. (2010). Charakterystyka oraz terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Wiadomości Psychiatryczne, 13, 200–204.
Dębski, M., Flis, J. (2023). Młode głowy. Otwarcie o zdrowiu psychicznym. Raport z badania dotyczącego zdrowia psychicznego, poczucia własnej wartości i sprawczości wśród młodych ludzi w Polsce. Warszawa: Fundacja UNAWEZA.
Dray, J., Bowman, J., Campbell, E., Freund, M., Hodder, R., Wolfenden, L., Richards, J., Leane, C., Green, S., Lecathelinais, C., Oldmeadow, C., Attia, J., Gillham, K., & Wiggers, J. (2017). Effectiveness of a pragmatic school-based universal intervention targeting student resilience protective factors in reducing mental health problems in adolescents. Journal of Adolescence, 57(June), 74–89. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2017.03.009
Germer, C. K. (2015). Czym jest uważność? Dlaczego ma znaczenie? In: C. K. Germer, R. D. Siegel, P. R. Fulton (eds.), Uważność i psychoterapia (pp. 29–64). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Hofmann, S. G., Hayes, S. C. (2020). Terapia poznawczo-behawioralna oparta na procesach. Wiedza i kluczowe kompetencje. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Holen, S., Waaktaar, T., Lervåg, A., Ystgaard, M. (2012). The effectiveness of a universal school-based programme on coping and mental health: A randomised, controlled study of Zippy’s Friends. Educational Psychology, 32(5), 657–677. https://doi.org/10.1080/01443410.2012.686152
James, A. C., James, G., Cowdrey, F. A., Soler, A. (2015). Cognitive behavioural therapy for anxiety disorders in children and adolescents. The Cochrane Database of Systematic Reviews, 2015(2), CD004690. https://doi.org/10.1002/14651858.CD004690.pub4
Józefik, B. (2018). Koncepcje systemowe i ich znaczenie dla psychologii klinicznej. In: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (eds.), Psychologia kliniczna (pp. 171–192). Warszawa: PWN.
Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness. New York, NY: Delta.
Kendall, P. C. (2006). Terapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kendall, P. C. (2010). Terapia dzieci i młodzieży: Procedury poznawczo-behawioralne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kim-Cohen, J., Caspi, A., Moffitt, T. E., Harrington, H., Milne, B. J., Poulton, R. (2003). Prior juvenile diagnoses in adults with mental disorder: Developmental follow-back of a prospective-longitudinal cohort. Archives of General Psychiatry, 60(7), 709–717. https://doi.org/10.1001/archpsyc.60.7.709
Konaszewski, K., Skalski-Bednarz, S., Surzykiewicz, J. (2025). Resilience edukacyjna, czyli kilka refleksji i analiz teoretycznych na temat „odpornych” uczniów, nauczycieli i szkół. Edukacja, 1(172). https://doi.org/10.24131/3724.250101
Lebowitz, E. R., Marin, C., Martino, A., Shimshoni, Y., Silverman, W. K. (2020). Parent-based treatment as efficacious as cognitive-behavioral therapy for childhood anxiety: A randomized noninferiority study of supportive parenting for anxious childhood emotions. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 59(3), 362–372. https://doi.org/10.1016/j.jaac.2019.02.014
Lewin, A. B., Piacentini, J. (2009). Obsessive-compulsive disorder in childhood. In: B. J. Sadock, V. A. Sadock, P. Ruiz (eds.), Comprehensive textbook of psychiatry (pp. 3671–3698). Baltimore, MD: Lippincott Williams & Wilkins.
Nadeem, E., Jaycox, L. H., Kataoka, S. H., Langley, A. K., Stein, B. D. (2011). Going to scale: Experiences implementing school-based mental health programs. School Psychology Review, 40(4), 549–568.
Najwyższa Izba Kontroli. (2017). Przeciwdziałanie zaburzeniom psychicznym u dzieci i młodzieży. Informacja o wynikach kontroli. Warszawa. https://www.nik.gov.pl/plik/id,15392,vp,17874.pdf
Najwyższa Izba Kontroli. (2024). Pomoc psychologiczna i psychoterapeutyczna dla dzieci i młodzieży. Informacja o wynikach kontroli. Warszawa. https://www.nik.gov.pl/plik/id,29683,vp,32542.pdf
Odgers, C. L., Dargue, N., Creswell, C., Jones, M. P., Hudson, J. L. (2020). The limited effect of mindfulness-based interventions on anxiety in children and adolescents: A meta-analysis. Clinical Child and Family Psychology Review, 23(3), 407–426. https://doi.org/10.1007/s10567-020-00319-z
Parker, A. E., Kupersmidt, J. B., Mathis, E. T., Scull, T. M., Sims, C. (2014). The impact of mindfulness education on elementary school students: Evaluation of the Master Mind program. Advances in School Mental Health Promotion, 7(3), 184–204. https://doi.org/10.1080/1754730X.2014.916497
Piacentini, J., Langley, A., Roblek, T. (2018). Terapia zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego dzieci i młodzieży. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Polanczyk, G. V., Salum, G. A., Sugaya, L., Caye, A., & Rohde, L. A. (2015). Annual research review: A meta-analysis of the worldwide prevalence of mental disorders in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 56(3), 345–365. https://doi.org/10.1111/jcpp.12381
Popek, L. (2010). Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne. Standardy Medyczne/Pediatria, 7(4), 616–623.
Popek, L. (2012a). Mutyzm wybiórczy. In: I. Namysłowska (eds.), Psychiatria dzieci i młodzieży (2nd ed., pp. 151–155). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Popek, L. (2012b). Zaburzenia emocjonalne rozpoczynające się w dzieciństwie. In: I. Namysłowska (eds.), Psychiatria dzieci i młodzieży (2nd ed.). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Popek, L. (2017). Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – kiedy można stwierdzić objawy somatyczne i psychopatologiczne. Psychiatria po Dyplomie, 14(5).
Raniti, M., Rakesh, D., Patton, G. C., & Sawyer, S. M. (2022). The role of school connectedness in the prevention of youth depression and anxiety: A systematic review with youth consultation. BMC Public Health, 22, 2152. https://doi.org/10.1186/s12889-022-14364-6
Rapee, R. M., Schniering, C. A., Hudson, J. L. (2009). Anxiety disorders during childhood and adolescence: Origins and treatment. Annual Review of Clinical Psychology, 5(1), 311–341. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.032408.153628
Rothbart, M. K., Bates, J. E. (2006). Temperament. In: N. Eisenberg, W. Damon, R. M. Lerner (eds.), Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emotional, and personality development (6th ed., pp. 99–166). Hoboken, NJ: Wiley.
Sajkowska, M., Szredzińska, R. (eds.). (2022). Dzieci się liczą 2022. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce. Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę.
Sarnat-Ciastko, A., Nowak, K. (2022). Poziom resilience uczniów biorących udział w pilotażu programu profilaktycznego „ISKRA Odporności”. Edukacyjna Analiza Transakcyjna, 11, 101–117. https://doi.org/10.16926/eat.2022.11.06
Sauter, F. M., Heyne, D., Westenberg, P. M. (2009). Cognitive behavior therapy for anxious adolescents: Developmental influences on treatment design and delivery. Clinical Child and Family Psychology Review, 12(4), 310–335. https://doi.org/10.1007/s10567-009-0058-z
Slavin, R. E. (2013). Uczenie się oparte na współpracy: Dlaczego praca w grupach jest skuteczna? In: H. Dumont, D. Instance, F. Benavides (eds.), Istota uczenia się: wykorzystanie wyników badań w praktyce. Warszawa: Wolters Kluwer.
Topping, K. J. (2005). Trends in peer learning. Educational Psychology, 25(6), 631–645. https://doi.org/10.1080/01443410500345172
Wood, J. J., McLeod, B. D., Piacentini, J. C., Sigman, M. (2009). One-year follow-up of family versus child CBT for anxiety disorders: Exploring the roles of child age and parental intrusiveness. Child Psychiatry and Human Development, 40(3), 301–316. https://doi.org/10.1007/s10578-009-0127-z
Wood, J. J., McLeod, B. D., Sigman, M., Hwang, W. C., Chu, B. C. (2003). Parenting and childhood anxiety: Theory, empirical findings, and future directions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44(1), 134–151. https://doi.org/10.1111/1469-7610.00106
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie (c) 2025 Beata Łukasik