Konceptualizacja Modelu Inteligencji Wartości w Ramach Kompleksowej Ramy Naukowo-Innowacyjnej: Podstawy Teoretyczne i Zasady Modelowania

• Yurii Pelekh

  Uniwersytet Rzeszowski

  https://orcid.org/0000-0002-1737-4557

• Dr. Nataliia Oksentiuk

  NUGWiP Ukraina

  https://orcid.org/0000-0003-3039-4402

Artykuł przedstawia teoretyczne i metodologiczne uzasadnienie oraz konceptualizację modelu inteligencji wartości (VI) jako złożonego zjawiska psychopedagogicznego integrującego poznawcze, emocjonalne i behawioralne mechanizmy samoregulacji w ramach systemu współrzędnych opartego na wartościach. Model został opracowany w ramach kompleksowych ram naukowych i innowacyjnych, łączących zasady organizacji systemu, hierarchii, emergentności, regulacji refleksyjno-adaptacyjnej, integracji interdyscyplinarnej i orientacji aksjologicznej.
Stwierdzono, że inteligencja wartości funkcjonuje jako otwarty, dynamiczny i emergentny system zdolny do przekształcania wyzwań środowiskowych w zasoby służące wzrostowi i dojrzałości. W tym celu wykorzystano metodę modelowania oraz teoretyczne metody empiryczne.
Ustalono, że proponowany model służy jako konstrukcja teoretyczna i prognostyczna definiująca strukturalną i funkcjonalną organizację inteligencji wartości, jej kluczowe elementy, zmienne i poziomy rozwoju. Stanowi on podstawę do dalszej empirycznej walidacji, tworzenia narzędzi diagnostycznych do oceny VI oraz projektowania programów edukacyjnych zorientowanych na wartości, mających na celu wspieranie dojrzałości moralnej i kompetencji humanistycznych u poszczególnych osób.

1. Yurii Pelekh - Uniwersytet Rzeszowski

   Prof., dr. hab., profesor Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Rzeszowskiego

2. Dr. Nataliia Oksentiuk - NUGWiP Ukraina

   Doktor Uniwersytetu Narodowego Gospodarki Wodnej i Przyrodokorzystania

   Psychoterapeuta, nauczyciel psychologii. Ponad 20 lat doświadczenia naukowego.

Allen, G. I. (2020). Handbook of Graphical Models: by Marloes Maathuis, Mathias Drton, Steffen Lauritzen, and Martin Wainwright, eds. Boca Raton, FL: Chapman & Hall/CRC Press, 2018, xviii+536 pp., $140.00(H), ISBN: 978-1-49-878862-5. Journal of the American Statistical Association, 115(531), 1555–1557. https://doi.org/10.1080/01621459.2020.1801279

Andras, P. (2011). Modeling Living Systems. In: Kampis, G., Karsai, I., Szathmáry, E. (eds) Advances in Artificial Life. Darwin Meets von Neumann. ECAL 2009. Lecture Notes in Computer Science(), vol 5778. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-21314-4_26

Assagioli, R. (1965). Psychosynthesis: A Manual of Principles and Techniques. New York: Viking Press.

Banu, I. (2014). Data Visualization and Infographics In Visual Communication Design Education at The Age of Information, Journal of Arts and Humanities, 3(5):39-50.

Bar-On, R. (2006). The Bar-On model of emotional-social intelligence (ESI). Psicothema, 18(Suppl.), 13–25.

Berne, E. (1961). Transactional Analysis in Psychotherapy. New York: Grove Press.

Boltzmann, L. (1974). Model. In: McGuinness, B. (eds) Theoretical Physics and Philosophical Problems. Vienna Circle Collection, vol 5. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-010-2091-6_16

Chassanoff

Ciula, A., Eide, Ø., Marras, C., & Sahle, P. (2018). Models and Modelling between Digital and Humanities. Remarks from a Multidisciplinary Perspective. Historical Social Research / Historische Sozialforschung, 43(4), 343–361. https://www.jstor.org/stable/26544261

Da Silveira, T. B. N., & Lopes, H. S. (2023). Intelligence across humans and machines: a joint perspective. Frontiers in psychology, 14, 1209761. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1209761 https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10470035/

Damasio, A. R. (1994). Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. New York: Putnam.

Duncan, J. (2001). An adaptive coding model of neural function in prefrontal cortex. Nature Reviews Neuroscience, 2(11), 820–829. https://doi.org/10.1038/35097575

Duraj-Nowakowa, K. (2010). Modelowanie w badaniach pedagogicznych. W: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne2010, 480 s.

Erskine, R. G. (2015). Relational Patterns, Therapeutic Presence: Concepts and Practice of Integrative Psychotherapy. London: Routledge.

Frankl, V. E. (1985). Man’s Search for Meaning. New York: Washington Square Press.

Gardner, H. (1983). Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York: Basic Books.

Gardner, H. (1993). Multiple Intelligences: The Theory in Practice. New York: Basic Books.

Gardner, H. (2006). Multiple intelligences: New horizons (Rev. ed.). Basic Books/Hachette Book Group.

Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. New York: Bantam Books.

Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence. New York: Bantam Books.

Graves, C. W. (1970). Levels of existence: An open system theory of values. Journal of Humanistic Psychology, 10(2), 131–155.

Graves, C. W. (1974). Human nature prepares for a momentous leap. The Futurist, 8(4), 72–87.

Harris, T. A. (1969). I'm OK, You're OK: A Practical Guide to Transactional Analysis. New York, NY: Harper & Row. Colorado Mountain College+1

James, M., & Jongeward, D. (1971). Born to Win: Transactional Analysis with Gestalt Experiments. Reading, MA: Addison-Wesley.

Kelly, G. A. (1955). The psychology of personal constructs (Vols. 1–2). New York: Norton.

Kohlberg, L. (1984). Essays on moral development, Vol. 2: The psychology of moral development. San Francisco: Harper & Row.

Kohut, H. (1971). The Analysis of the Self. New York: International Universities Press.

Late, E., Matres, I., Sendra, A. and Kumpulainen, S. (2024), "Images as data – modelling data interactions in social science and humanities research", Journal of Documentation, Vol. 80 No. 7, pp. 325-345. https://doi.org/10.1108/JD-08-2024-0195

Leontiev, A. N. (1975). Deiatelʹnostʹ. Soznanie. Lichnostʹ [Activity. Consciousness. Personality]. Moscow: Politizdat.

Leontiev, D. A. (1992). Metodika izucheniya tsennostnykh orientatsii [Method for studying value orientations]. Moscow: Vlados.

Leontiev, D. A. (2003). Psychology of Meaning. Moscow: Smysl.

Lewis, A. (2016). Modeling the Humanities: Data Lessons from the World of Education, International Journal of Humanities and Arts Computing, Volume 10, Issue 1, https://doi.org/10.3366/ijhac.2016.0159

Loevinger, J. (1976). Ego development: Conceptions and theories. San Francisco: Jossey-Bass.

Maslow, A. H. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 50, 370-96.

Pelekh, Y. (2021). Value intelligence: philosophical and methodological perspectives in pedagogical practice. European potential for the development of pedagogical and psychological science: Collective monograph. Riga, Latvia : “Baltija Publishing”, pp. 331-366. ISBN 978-9934-26-144-2

Pelekh, Y., Matviichuk, A. (2024). Value intelligence as a means of installation of theoretical axiology in the modern social and cultural space and in education, Studia z teorii wychowania, T. 15, № 2(47), S. 173-189. ISSN: 2083‒0998, E-ISSN: 2719‒4078 https://sztw.chat.edu.pl/resources/html/cms/SUBSCRIPTION

Perls, F. S. (1969). Gestalt Therapy Verbatim. Lafayette, CA: Real People Press.

Rogers, C. R. (1946). Significant aspects of client-centered therapy. American Psychologist, 1, 415-422.

Rokeach, M. (1973). The nature of human values. Free Press.

Rubinstein, S. L. (1999). Osnovy obshchey psikhologii [Fundamentals of general psychology]. Saint Petersburg: Piter.

Scheler, M. (1973). Formalism in Ethics and Non-Formal Ethics of Values. Evanston, IL: Northwestern University Press.

Schwartz, R. C. (1995). Internal Family Systems Therapy. New York: Guilford Press.

Schwartz, S. H. (2012). An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. Online Readings in Psychology and Culture, 2(1). https://doi.org/10.9707/2307-0919.1116

Spearman, C. (1904). “General Intelligence,” objectively determined and measured. The American Journal of Psychology, 15(2), 201–293.

Stewart, I., & Joines, V. (2012). TA Today: A New Introduction to Transactional Analysis. Nottingham: Lifespace Publishing.

The Bar-On Model of Emotional-Social Intelligence. Available from: https://www.researchgate.net/publication/6509274_The_Bar-On_Model_of_Emotional-Social_Intelligence [accessed Jun 19 2025].

Van Rooy, D. L., & Viswesvaran, C. (2004). Emotional intelligence: A meta-analytic investigation of predictive validity and nomological net. Journal of Vocational Behavior, 65(1), 71–95.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Wechsler D. (1958). The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence, 4th Edn. Williams & Wilkins Co. [Google Scholar]

• pdf (Angielski)

Prawa autorskie (c) 2025 Yurii Pelekh, Dr. Nataliia Oksentiuk

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.