Psychiatrization as a mechanism for handicapping students with intellectual disability. Psychiatrisation in education

• Beata Gumienny

  Uniwersytet Rzeszowski

  https://orcid.org/0000-0002-2022-9633

Psychiatryzacja jako mechanizm upośledzania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną. Psychiatryzacja w edukacji

Celem artykułu jest przeglądowa analiza problematyki dotyczącej zjawiska psychiatryzacji, szczególnie w odniesieniu do uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (i np. sprzężoną z autyzmem). Z analizy literatury przedmiotu wynika, że przez dziesięciolecia niepełnosprawność intelektualną określano jako upośledzenie umysłowe i traktowano jako obniżenie sprawności psychicznej oraz utożsamiano z chorobą psychiczną. Fakt, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą przejawiać zaburzenia psychiczne (Rola, 2004; Bouras, Holt, 2019), ale to nie oznacza, że ten stan jest powszechny i dotyczy całej populacji.

Psychiatryzacja wiąże się z dyskursem np. personelu szkoły skierowanym do uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, z narracją nacechowaną pseudomedycznym określeniem: „chory lub zaburzony psychicznie”. Badania naukowe dowodzą, że uczniowie ci, ze względu na prezentowany specyficzny kod komunikacyjny, ukryty w zachowaniach (określanych jako trudne, agresywne, bierne, aspołeczne itp.), mogą być traktowani jako osoby zaburzone psychicznie. Ten rodzaj kategoryzacji dotyczy zjawiska medykalizacji o charakterze psychiatryzacji, gdzie konsekwencją jest stygmatyzacja, upośledzanie i fałszowanie tożsamości uczniów.

1. Beata Gumienny - Uniwersytet Rzeszowski

   Autorka kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz pięciu monografii, uczestniczka kilkudziesięciu ogólnopolskich i międzynarodowych konferencji naukowych. Dyrektor Ośrodka Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczego w Przemyślu, wiceprzewodnicząca Zarządu Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną Koło w Przemyślu. Kilkanaście lat była opiekunem Międzywydziałowego Studenckiego Koła Naukowego Vita Ativa (Instytut Pedagogiki UR).

               W początkowym okresie pracy naukowej zainteresowania badawcze zorientowane były wokół problematyki kompetencji społecznych niepełnosprawnych intelektualnie wychowanków domów dziecka oraz wsparcia ich rodzin (proces reintegracji rodzin).  Przez trzynaście lat pracowała w przemyskim Domu dla Dzieci „Nasza Chata” angażując się na rzecz reformy systemu instytucjonalnej i rodzinnej pieczy zastępczej w Polsce. Ostatnie lata aktywności naukowej, badawczej i zawodowej związane są z problematyką osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną oraz ich rodzin, w tym z zagadnieniem inkluzji, przenoszeniem uczniów z placówek edukacyjnych, asystencji osobistej, teorią krytyczną ze szczególnym uwzględnieniem fenomenu oporu i zjawiska upośledzania społecznego. Autorka monografii pt.: Upośledzanie dzieci i młodzieży z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w środowisku edukacyjnym (od oporu do emancypacji) (2021). Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego (s. 326), która została wyróżniona przez Polskie Towarzystwo pedagogiczne w konkursie na wybitną monografię w 2022r. https://www.ibuk.pl/fiszka/283554/uposledzanie-dzieci-i-mlodziezy-z-glebsza-niepelnosprawnoscia-intelektualna-w-srodowisku-edukacyjnym-od-oporu-do-emancypacji.html

               Ekspert ds. specjalnych potrzeb edukacyjnych dzieci wspierający pracę wychowawców w Domach dla Dzieci Towarzystwa Nasz Dom. Doradca w zespole ds. Programu PRIDE. Członek grupy Zespołu Ekspertów ds. opracowania Standardów Asystencji i opieki wytchnieniowej powołanej przez PSONI Zarząd Główny. Wypracowane standardy zostały zamieszczone w publikacji Standaryzacja usług społecznych w organizacji pozarządowej(2022). Red.  M. Zima-Parjaszewska, B. Skrzypczak. Wydawnictwo Muzyczne POLIHYMNIA: Lublin. Autorka ekspertyzy nt.: Analizy rozwiązań z zakresu włączania społecznego w szczególności rehabilitacji społecznej osób z niepełnosprawnościami szczególnie w zakresie:

   - osób wymagających intensywnego wsparcia, w szczególności z niepełnosprawnością sprzężoną oraz ze znaczną lub głęboką niepełnosprawnością intelektualną

   - wsparcia środowiskowego, w tym zapewnianego przez środowiskowe domy samopomocy.(s.50). (2021r.) Analiza została opracowana w ramach projektu „Aktywni niepełnosprawni – narzędzia wsparcia samodzielności osób niepełnosprawnych” współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.

Banaszczyk, M. (2016). Etyka, moralność, kodeks, rozwój nauki i wrażliwość? Rozważania na temat badań naukowych dotyczących osób z zaburzeniami psychicznymi. In: B. Kmieciak (Ed.), Prawo – Psychiatria – Społeczeństwo (p. 7-23). Sophia Scientific Publishing House.

Barnes, C., & Mercer, G. (2008). Niepełnosprawność. Wydawnictwo Sic!

Batstra, L., van Roy, A. C. M., & Thoutenhoofd, E. D. (2021). Teachers with special needs: De-psychiatrization of children in schools. Frontiers in Sociology, 6, Article 781057. https://doi.org/10.3389/fsoc.2021.781057

Beeker, T., Witeska-Młynarczyk, A., te Meerman, S., & Mills, C. (2023). Editorial: Psychiatrization of society. Frontiers in Sociology, 8. https://doi.org/10.3389/fsoc.2023.1258264

Beeker, T., Witeska-Młynarczyk, A., te Meerman, S., & Mills, C. (2020). Psychiatrization of, with and by children: Drawing a complex picture. Global Studies of Childhood, 10(1), 12–25. https://doi.org/10.1177/2043610619890074

Borowska-Beszta, B. (2018). Wkład antropologii kulturowej w studia nad niepełnosprawnością. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, (15), 15–41. https://doi.org/10.14746/ikps.2016.15.02

Bouras & G. Holt (Eds.), Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Edra Urban & Partner.

Chutorański, M. (2022). Niepełnosprawność jako czasownik. O wychodzeniu poza naturę uszkodzenia i kulturę niepełnosprawności. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 88(4), 20–28. https://doi.org/10.5604/01.3001.0016.1872

Czykwin, E. (2013). Stygmat społeczny. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Ćwirynkało, K. (2011). Wprowadzenie. In K. Ćwirynkało (Ed.), Wychowanie w edukacji specjalnej osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Heurystyczny wymiar ludzkiej egzystencji (s. 1–8). Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”.

Davidson, P. W., & O'Hara, W. J. (2019). Opieka medyczna dla osób niepełnosprawnych intelektualnie z zaburzeniami psychicznymi lub poważnymi zaburzeniami zachowania. In N. Bouras & G. Holt (Eds.), Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie (pp. 400-427). Edra Urban & Partner.

Davis, L. J. (2022). Ustanawianie normy: niepełnosprawność, głuchota i ciało. Teatr 21.

de Barbaro, B. (2012). Uwagi o niektórych skutkach medykatizacji i psychiatryzacji zjawisk życia codziennego. XXIII PNTZP Symposium, Bielefeld-Bethel. https://www.p-ntzp.com/files/20Uwagi.pdf

de Barbaro, B. (2016). Schizophrenia – Reflections on social constructionism. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 25(3), 136–146. https://doi.org/10.1016/j.pin.2016.08.003

Dryżałowska, G. (2004). Niepełnosprawność. In: T. Pilch (ed.). Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (pp. 646–647). “Żak”.

Foucault, M. (1977). Archeologia wiedzy. Wydawnictwo Naukowe PWN

Foucault, M. (1995). Historia seksualności, t. 1: Wola wiedzy. Wydawnictwo Czytelnik.

Foucault, M. (2009). Nadzorować I karać. Narodziny więzienia, Aletheia.

Gajdzica, Z. (2012). Dlaczego dziecko z niepełnosprawnością zwykle staje się uczniem upośledzonym? Kultura-Społeczeństwo-Edukacja, (2), 31. https://doi.org/10.14746/kse.2012.2.03

Gajdzica, Z. (2014). Kategorie sukcesów w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej. Oficyna Wydawnicza Impuls.

Gajdzica, Z. (2020). Uczeń z lekką niepełnosprawnością intelektualną w szkole ogólnodostępnej: Nauczyciele o (nie)zmienianej sytuacji w kontekście kultury szkoły inkluzyjnej. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Garland-Thomson, R. (2020). Niezwykłe ciała. Przedstawienia niepełnosprawności fizycznej w amerykańskiej kulturze i literaturze. Teatr 21.

Goffman, E. (2005). Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Grabias, S. A. (2019). Język w zachowaniach społecznych: podstawy socjolingwistyki i logopedii. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Grzyb, B. (2013). Uwarunkowania związane z przenoszeniem uczniów niepełnosprawnych ze szkół integracyjnych do specjalnych. Oficyna Wydawnicza Impuls.

Gumienny, B. (2021). Upośledzanie dzieci i młodzieży z głębszą niepełnosprawnością intelektualną w środowisku edukacyjnym (od oporu do emancypacji). Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Gumienny, B. (2023). Kreowanie upośledzonej tożsamości Innego w środowisku edukacyjnym (psychiatryzowanie). Kultura i Edukacja, 139(1), 67–86. https://doi.org/10.15804/kie.2023.01.05

Gustavsson, A., & Zakrzewska-Manterys, E. (Eds.). (1997). Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Wydawnictwo "Żak".

Hałas, E. (1987). Społeczny kontekst znaczeń w teorii symbolicznego interakcjonizmu. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Jachimczak, B. (Ed.). (2021). Grupy zróżnicowane w edukacji z perspektywy pedagogiki i pedagogiki specjalnej. Adam Mickiewicz University Press. https://doi.org/10.14746/amup.9788323239512

Jagieła, J. (2018). Nauczyciel w koncepcji edukacyjnej analizy transakcyjnej. Studia Paedagogica Ignatiana, 21(2), 131–154. https://doi.org/10.12775/SPI.2018.2.007

Janiszewska-Nieścioruk, Z. (2016). (Nie)dojrzalość proinkluzyjnych zmian w kształceniu osób z niepełnosprawnością. Niepełnosprawność. Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, 22, 47–59.

Kmieciak, B. (2022). Stosowanie przymusu wobec osób w kryzysie psychicznym. Wydawnictwo Difin.

Kmieciak, B., & Terlikowska, M. (2024). Przezroczyści: O doświadczaniu niepełnosprawności. eSPe.

Komender, J. (2015). Upośledzenie umysłowe. In J. Komender & T. Wolańczyk (Eds.), Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci. PZWL Wydawnictwo Lekarskie.

Kosakowski, C. (2013). Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit.

Kościółek, M. (2019). Drogi edukacyjne dzieci z niepełnosprawnością – dylematy rodziców. Studia Paedagogica Ignatiana, 22(2), 189-213. https://doi.org/10.12775/spi.2019.2.009

Krause , A. (2023). Edukacja włączająca w cieniu ideologii zachwytu i opresji. Niepełnosprawność, (50), 11–21. https://doi.org/10.26881/ndps.2023.50.01

Krause, A. (2016). Dorosłość w niepełnosprawności intelektualnej. Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej, 24 , 11-19. https://doi.org/10.4467/25439561.NP.16.001.6827

Majewicz, P. (2022). Zaburzenia psychiczne u dzieci i młodzieży i ich kategorie. In P. Majewicz, P., & Sikorski, J. (2022). (Eds.) Uczeń z zaburzeniami psychicznymi. Wybrane zagadnienia wsparcia psychologiczno-pedagogicznego (pp. 13-20). Uniwersytet Pedagogiczny Kraków

Marcinkowska, B. (2013). Model kompetencji komunikacyjnych osób z cięższymi niepełnosprawnościami intelektualnymi – w poszukiwaniu wzajemności i współpracy. Warszawa: Wydawnictwo APS.

Obuchowska, I. (1983). Psychologia rozwojowa dla rodziców. Okres dojrzewania. Nasza Księgarnia.

Olechnowicz, H. (Ed.). (1999). U źródeł rozwoju dziecka.WSiP..

Prokop-Dorner, A. (2017). Pseudopsychiatryzacja jako strategia w dyskursie elit symbolicznych. Przegląd Socjologiczny, 66(1), 107–133. https://doi.org/10.26485/PS/2017/66.1/5

Rola, J. (2004). Melancholia rodzinna: Psychologiczne uwarunkowania zaburzeń depresyjnych dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Wydawnictwo APS

Rzeźnicka-Krupa, J. (2007). Komunikacja – edukacja – społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Wydawnictwo Impuls.

Rzeźnicka-Krupa, J. (2019). Społeczne ontologie niepełnosprawności: Ciało – tożsamość – performatywność. Oficyna Wydawnicza Impuls.

Shakespeare, T. (1994). Cultural Representation of Disabled People: Dustbins for Disavowal? Disability & Society, 9(3), 283–299. https://doi.org/10.1080/09687599466780341

Speck, O. (2005). Niepełnosprawni w społeczeństwie: Podstawy ortopedagogiki. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Szabała, B. (2010). Stereotypy odnoszące się do osób z upośledzeniem umysłowym – konsekwencje i sposoby zmiany. In S Chodkowska, M., Byra, S., Kazanowski, Z., Osik-Chudowolska, D., Parchomiuk, M., & Szabała, B. (Eds). Stereotypy niepełnosprawności. Między wykluczeniem a integracją. (pp. 61-71). Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Sztompka, P. (2002). Socjologia: Analiza społeczeństwa. Znak.

Szumski, G. (2011). Teoretyczne implikacje koncepcji edukacji włączającej. In Z. Gajdzica (Eds.), Uczeń z niepełnosprawnością w szkole ogólnodostępnej (s. 13-23). Oficyna Wydawnicza "Humanitas".

Szymczak, M. (Ed.). Słownik języka polskiego T-3 R-Z. Wydawnictwo Naukowe PWN

Śliwerski, B. (2004). Pedagogika negatywna. In Z. Kwiecińskim & B. Śliwerskim (Eds.), Pedagogika. Podręcznik akademicki (p. 436–451). Wydawnictwo Naukowe PWN.

Śliwerski, B. (2009). Dlaczego pedagogika jest czarna. In T. Szkudlarku & B. Śliwerskim (Eds.), Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki. Oficyna Wydawnicza Impuls.

Tonge, B. (2010). Psychopatologia dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. W N. Bouras & G. Holt (Red.), Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie (s. 100–122). Edra Urban & Partner

Uramowska-Żyto, B. (1992). Zdrowie i choroba w świetle wybranych teorii socjologicznych. Instytut Filozofii i Socjologii. Polska Akademia Nauk.

Walewander, E. (2013). O duszy nauczycielstwa–przed stu laty i dziś. In J. Krukowski & A. Wołoch (Eds.), Szkoła twórcza w odtwórczym świecie (pp. 96–103). Wydawnictwo Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej.

Witeska-Młynarczyk, A. (2019). Dziecięce doświadczenia ADHD. Etnografia spornej jednostki diagnostycznej (vol. 1–2). Oficyna Naukowa.

Zakrzewska-Manterys, E. (2015). Upośledzenie umysłowe jako niepełnosprawność i jako sposób bycia człowiekiem. In J. Głodkowska (Ed.), Personalistyczne ujęcie fenomenu niepełnosprawności (s. 88–97). Wydawnictwo APS.

• PDF (Angielski)

Prawa autorskie (c) 2024 Beata Gumienny

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.