Abstrakt
W artykule podejmuję refleksję nad wybranymi teoriami podmiotowości, wykorzystywanymi we współczesnym namyśle pedagogicznym. Zagadnienie jest o tyle istotne, o ile uznamy, że u podstaw podstawowej dla edukacji kategorii, jaką jest emancypacja, zawsze stoi określona forma podmiotu. Problemem współczesnej pedagogiki jest z kolei taka teoria emancypacji przez edukację, która w rzeczywisty sposób będzie realizowała potrzeby społeczeństwa sprawiedliwości i równych szans. Natomiast obecne w polskiej pedagogice teorie emancypacji ze względu na swoje ugruntowanie w koncepcjach podmiotowości, opartych na psychologii humanistycznej, tracą z założenia transformatywny charakter, legitymizując tym samym system społeczny
oparty na wykluczeniu, a nie inkluzji. Podmiotowość wypracowana na gruncie humanistycznych pedagogii jest bezsilna w stosunku do dominującej współcześnie w wielu dziedzinach życia społecznego racjonalności ekonomicznej, w ramach której krytyczny, samosterowny, samokatualizujący podmiot zostaje określony mianem kapitału ludzkiego. W tej perspektywie podmiot humanistyczny wydaje się koniecznym rewersem podmiotu rynkowego. Natomiast teorie emancypacji ugruntowane w takiej wizji podmiotowości, zapoznają istotność warunków strukturalnych sytuacji zniewolenia, dokonując tym samym charakterystycznego przemieszczenia odpowiedzialności za zniewolenie na samą jednostkę. Przykładem mechanizmu prywatyzacji odpowiedzialności za zniewolenie jest wykorzystywana często w naukach społecznych figura homo sovieticus, mająca za zadanie eksplikację przyczyn niedostosowania wykluczanych tym samym grup społecznych do systemu neoliberalnego
Bibliografia
Apple, M.W. (1999). Power, Meaning and Identity. Essays in Critical Educational Studies. New York.
Badiou, A. (2007). Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu. Kraków.
Banasiak, B. (2008). I cóż po podmiocie w tak jałowym czasie? Forum Oświatowe, numer specjalny.
Czerepaniak-Walczak, M. (2006). Pedagogika emancypacyjna. Gdańsk.
Foucault, M. (2008). The Birth of Biopolitics. Lectures at the Collège de France 1978–1979. New York.
Freire, P. (1998). Education for Critical Consciousness. New York.
Freire, P. (2001). Pedagogy of Freedom. Ethics, Democracy, and Civil Courage. New York – Oxford.
Freire P. (2007). Pedagogy of the Oppressed. New York – London.
Giroux, H.A. (1983). Theories of Reproduction and Resistance in New Sociology of Education. A Critical Analysis, Harvard Educational Review, 53, 3.
Giroux, H.A. (1993). Teoria krytyczna i racjonalność w edukacji obywatelskiej. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.). Spory o edukację. Warszawa.
Hessen, S. (1997). Podstawy pedagogiki. A. Zieleńczyk (tłum.). Warszawa.
Knops, A. (2007). Agonism as Deliberation. On Mouffe’s Theory of Democracy. The Journal of Political Philosophy, 15, 1.
Kwaśniewska, K (1994). Aktywność samowychowawcza jako warunek rozwoju osobowości w psychologii humanistycznej. W: M. Łobocki (red.). Psychologia humanistyczna a wychowanie. Lublin.
Kwieciński, Z. (1998). Demokracja jako wyzwania i zadania edukacyjne. W: Z. Melosik, K. Przyszczypkowski (red.). Wychowanie obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze i empiryczne. Poznań – Toruń.
Laclau, E. (2009). Rozum populistyczny. T. Szkudlarek (kier. tłum.). Wrocław.
Lenin, V.I. (2006). Rewolucja u bram. Pisma wybrane z roku 1917. S. Žižek (wyb. i posł.). J. Kutyła (tłum.). Kraków.
Łobocki, M. (1994). Wychowanie w świetle psychologii humanistycznej. W: M. Sobocki (red.). Psychologia humanistyczna a wychowanie. Lublin.
Majmurek, J. (2009). Ideologie polskiej transformacji. W: J. Majmurek, P. Szumlewicz (red.). Stracone szanse? Bilans transformacji 1989–2009. Warszawa.
McGuire, J.E. (2008). Hermeneutyka jaźni: Foucault o subiektywizacji I krytyce genealogicznej. Nowa Krytyka. Czasopismo Filozoficzne. http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article266 (21.09.2009).
McLaren, P.L. (2000). Che Guevara, Paulo Freire, and the Pedagogy of Revolution. New York – Oxford.
Męczkowska, A. (2006). Podmiot i pedagogika. Od oświeceniowej utopii ku pokrytycznej dekonstrukcji. Wrocław.
Ost, D. (2007). Klęska „Solidarności”. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. H. Jankowska (tłum.). Warszawa.
Szkudlarek, T. (2008). Dyskursywna konstrukcja podmiotowości. Forum Oświatowe, numer specjalny.
Szkudlarek, T. (2001). Ekonomia i etyka: przemieszczenia dyskursu edukacyjnego. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, numer specjalny.
Szkudlarek, T. (2009). Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmodernizmu. Kraków.
Węc, K. (2007). Psychoanaliza w dyskursie edukacyjnym. Radykalność humanistyczna teorii i praktyki pedagogicznej. Konteksty nie tylko Lacanowskie. Toruń.
Witkowski, L. (1998). Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność. Warszawa.
Wnuk-Lipiński, E. (2005). Socjologia życia publicznego. Warszawa.
Žižek, S. (2008). W obronie przegranych spraw. J. Kutyła (tłum.). Warszawa.
Żukowski, T. (2009). Ci, co wiedzą lepiej. Pułapki 20 lat dialogu społecznego. W: J. Majmurek, P. Szumlewicz (red.). Stracone szanse? Bilans transformacji 1989–2009. Warszawa.