Oświecenie a reforma Komisji Edukacji Narodowej, jej pionierski system scentralizowanego zarządzania, program szkolny i wychowanie fizyczne: mity i rzeczywistość

Abstrakt

W niniejszym artykule autor omawia przesłanki utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, jej związki z oświeceniem, program szkolny, wychowanie fizyczne, a przede wszystkim scentralizowany system zarządzania i finansowania jej reformy.

W pierwszej kolejności odniesiono się do charakterystycznych trendów oświecenia, sposobu funkcjonowania RP do czasu rozbiorów, w drugiej – do reformy KEN. Reforma nie była efektem długofalowej polityki edukacyjnej państwa. Była możliwa dzięki zbiegowi okoliczności, jakim była nieoczekiwana likwidacja zakonu jezuitów w Europie. Zabezpieczenie finansowe reformy stanowiły środki ze sprzedaży majątku zakonu, wykorzystane dzięki pionierskiemu w Europie systemowi scentralizowanego zarządzania i finansowania reformy. Jak się okazało, ów system – przy braku kontroli – umożliwiał roztrwonienie, a nawet sprzeniewierzenie dużej części środków uzyskanych ze sprzedaży pojezuickiego majątku. Efektem tego był upadek wielu szkół i niewielka liczba świeckich nauczycieli (np. wychowanie fizyczne często prowadzili starsi uczniowie).

W reformie KEN trudno – z powodu kwestii światopoglądowych i mentalno-kulturowych – się doszukać charakterystycznych cech oświecenia, co więcej, reforma nie miała perspektyw; z jednej strony – z powodu ograniczonej wielkości pojezuickich majątków, z drugiej – z braku alternatywnego zabezpieczenia, jakim są regularnie napływające podatki do kasy państwa, czego w Rzeczypospolitej nie było.